Η εμπειρία του Αυτοδιαχειριζόμενου Κοινωνικού Ιατρείου – Φαρμακείου Νέας Φιλαδέλφειας

Ι. Το ιατρείο μας λειτουργεί εδώ και πάνω από ενάμιση χρόνο, στη Νέα Φιλαδέλφεια – μια προσφυγική συνοικία που δημιουργήθηκε, βορειοδυτικά της Αθήνας, για τη στέγαση των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, με χαμηλά σπίτια και κήπους – μια παραδοσιακά λαϊκή κι εργατική γειτονιά. Ξεκινήσαμε από πρωτοβουλία της Λαϊκής Συνέλευσης Ν. Φιλαδέλφειας – Χαλκηδόνας και αλληλέγγυους γιατρούς, σε χώρο που διεκδικήθηκε και τελικά παραχωρήθηκε από το Δήμο, σε συγκρότημα εργατικών πολυκατοικιών.

Είναι «τέκνο της ανάγκης» (αν και όχι ακόμα «ώριμο τέκνο της οργής»). Προσπαθεί ν’ απαντήσει στα προβλήματα που θέτει η διάλυση του δημόσιου συστήματος υγείας στη φάση ακριβώς που οι πολίτες το χρειάζονται περισσότερο παρά ποτέ.

• Είναι μια δομή της γειτονιάς ανοιχτή στον καθένα (ειδικό ή όχι) που θέλει να συμμετέχει.
• Λειτουργεί αποκλειστικά σε αλληλέγγυα βάση και είναι, από την πρώτη μέρα της πρωτοβουλίας, αυτοδιαχειριζόμενο: ό, τι αφορά τη λειτουργία, από τα θέματα που αφορούν τη φιλοσοφία του εγχειρήματος μέχρι τα εντελώς «πρακτικά» και επιμέρους, συζητιόνται και αποφασίζονται στην εβδομαδιαία ανοιχτή συνέλευση του Ιατρείου.
• Προσφέρει ιατρική και φαρμακευτική κάλυψη (στο μέτρο του δυνατού). Δέχεται κατ’ αρχήν όλους όσους προσέρχονται, χωρίς εισοδηματικά, ασφαλιστικά ή άλλα κριτήρια (θεωρώντας ότι, στην παρούσα φάση, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που, παρότι είναι ακόμα ασφαλισμένοι ή έχουν κάποια περιουσία, δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις δαπάνες υγείας που χρειάζονται).
• Έχει διαμορφώσει μια ξεκάθαρη πολιτική θέση ταξικής αλληλεγγύης, που καμιά σχέση δε θέλει να έχει με λογικές φιλανθρωπίας για τηλεοπτική κατανάλωση.
• Στόχος μας ήταν από την αρχή – και παραμένει – να κλείσουμε! Να συμβάλλουμε με τις μικρές μας δυνάμεις στη δημιουργία ενός μετώπου υπεράσπισης της υγείας και όλων των κοινωνικών αγαθών, έτσι ώστε το κράτος να αναγκαστεί να αναλάβει ξανά τις ευθύνες του απέναντι στους πολίτες.

Μέχρι σήμερα έχουμε δεχθεί πάνω από 3500 επισκέψεις σε όλα τα ιατρεία, οι οποίες αντιστοιχούν σε περίπου 1000 ασθενείς. Όσον αφορά τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, πρόκειται κατά κύριο λόγο για άντρες, ελληνικής καταγωγής στο 55% (η δεύτερη πιο πολυάριθμη ομάδα είναι οι πακιστανοί), ηλικίας 41 – 60 ετών, άνεργους.

 

ΙΙ. Ειδικότερα για το ιατρείο ψυχολογικής υποστήριξης

α. Η ψυχική υγεία των ανθρώπων είναι η πρώτη που πλήττεται από την οικονομική κρίση, τη φτώχεια, την ανεργία και την κοινωνική ανισότητα. Την τελευταία πενταετία παρατηρείται στην Ελλάδα μια σημαντική αύξηση του άγχους και της δυσφορίας, αύξηση (σχεδόν τριπλασιασμός! μέσα σε 5 χρόνια) της κατάθλιψης και των αγχωδών διαταραχών, διπλασιασμός των αυτοκτονιών και μεγάλη αύξηση τόσο της χρήσης ουσιών (κύρια του αλκοόλ) όσο και της επικινδυνότητας της χρήσης ( με νέες πιο επικίνδυνες ουσίες).

β. στην παρούσα φάση, είμαστε 3 ψυχίατροι, 3 ψυχολόγοι, 1 ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός και 1 σύμβουλος ψυχικής υγείας.

γ. το 25% των ανθρώπων που έρχεται στο ιατρείο έρχεται με αίτημα τη συνάντηση με ψυχίατρο ή ψυχολόγο – ποσοστό σημαντικά μεγαλύτερο απ΄ αυτό που συναντά κανείς σε μια πρωτοβάθμια ή δευτεροβάθμια δομή υγείας στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, μια που πολλοί άνθρωποι με ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα στη χώρα μας δεν πλησιάζουν καν τις υπηρεσίες υγείας (καθώς το στίγμα της ψυχικής νόσου και η περιθωριοποίηση των πιο «αδύναμων» ανθρώπων είναι ακόμα ιδιαίτερα έντονα στην ελληνική κοινωνία) – ή δεν «αντέχουν» τα πλαίσια των οργανωμένων δομών. Ίσως η διαφοροποίηση που παρατηρούμε να οφείλεται στην εντονότατη εσωτερική πίεση που βιώνουν και τους αναγκάζει να αναζητήσουν βοήθεια (ειδικά όταν έχουν ήδη υπερνικήσει τη ντροπή τους να απευθυνθούν σ’ ένα κοινωνικό ιατρείο) – ή και στην ευκολότερη πρόσβαση στον «ειδικό» της ψυχικής υγείας στις δομές μας. Πιθανώς, επίσης, το εκ των πραγμάτων πιο «χαλαρό» πλαίσιο λειτουργίας ενός τέτοιου ιατρείου να μπορεί πιο εύκολα να εμπεριέξει τον πόνο και τη δυσφορία των χρόνιων ψυχωτικών, των νευρωσικών κοκ

δ. το μεγαλύτερο ποσοστό των αιτημάτων, αφορά καταθλιπτικές και αγχώδεις εκδηλώσεις (στοιχείο που συμφωνεί με τις γενικές παρατηρήσεις για την επίπτωση της κρίσης στην ψυχική υγεία)

ε. Όσον αφορά τη σχέση των συμπτωμάτων με την κοινωνικοοικονομική κρίση, φαίνεται ότι:

• στο 25% των ανθρώπων η συμπτωματολογία είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα της κρίσης (εμφανίστηκε μετά και ως συνέπεια των αλλαγών στη ζωή του ατόμου)
• στο 40% προϋπήρχε μεν κάποιο πρόβλημα, επιδεινώθηκε όμως πολύ με τις αλλαγές στην καθημερινή ζωή, τη φτώχεια, την ανασφάλεια, την κατάρρευση του υποστηρικτικού δικτύου – ενώ
• μόλις στο 35% δεν ανιχνεύεται κάποια σχέση.

(Φυσικά, οι παρατηρήσεις μας αφορούν μικρό αριθμό ατόμων και δεν έχουν θέση επιστημονικής έρευνας – ωστόσο, παρέχουν κάποιες ενδείξεις)

 

ΙΙΙ. Ο ρόλος μας είναι κομβικός σε πολλά επίπεδα

Φυσικά όλοι οι αλληλέγγυοι που συμμετέχουν σε μια αντίστοιχη δομή είναι σημαντικοί για την πορεία του εγχειρήματος – αλλά οι «ειδικοί» της ψυχικής υγείας έχουν βαρύνοντα ρόλο και, ίσως, ( λόγω τόσο των γνώσεων και δεξιοτήτων όσο και της διαφορετικής σχέσης που αναπτύσσουν με τους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια), μπορούν να συνεισφέρουν λίγο περισσότερο.

α.   Απαντήσεις στα αιτήματα για βοήθεια

• στήριξη χρονίως πασχόντων (παροχή ιατρικής φροντίδας – ψυχολογικής στήριξης – φαρμάκων – υποστηρικτικού πλαισίου σε αυτούς που δεν έχουν την οικονομική και ασφαλιστική δυνατότητα να απευθυνθούν αλλού)
• διαχείριση «νέων» περιστατικών και ανάδειξη των κοινωνικών αιτίων της παθογένεσης («νέα» περιστατικά: στην πλειοψηφία τους άντρες και γυναίκες παραγωγικής ηλικίας χτυπημένοι από την ανεργία ή επισφάλεια, στερούμενοι βιαίως του «ρόλου» και του νοήματος στην καθημερινότητα).
• ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται, νομίζουμε, στην κυρίαρχη προσπάθεια «ψυχιατρικοποίησης» των πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων – και στο ρόλο μας στην αναπλαισίωση και επανατοποθέτηση των προβλημάτων. Για παράδειγμα, οι άνεργοι – για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες τους – χρειάζονται κυρίως δουλειά και όχι φάρμακα για το άγχος, ενώ οι πρόσφυγες « πάσχουν» από τη ζέστη και το κρύο, την πείνα και την αγωνία για τη μοίρα των ιδίων και των οικογενειών τους και όχι από PTSD. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί την ανάγκη αυτών των ανθρώπων να ενισχυθούν και να στηριχθούν ψυχολογικά ώστε να μπορέσουν να συνεχίσουν τη ζωή τους μέσα στις νέες σοκαριστικά διαφορετικές συνθήκες.

β. Το δεύτερο επίπεδο παρέμβασης, αφορά τους αλληλέγγυους που συμμετέχουν στο ιατρείο

• πλαισίωση – «εκπαίδευση» και στήριξη των αλληλέγγυων (οι οποίοι, στην πλειοψηφία τους, είναι άνθρωποι χωρίς προηγούμενη επαφή με δομές υγείας – και με καθημερινές δυσκολίες αντίστοιχες μ΄αυτές των υπολοίπων που προσέρχονται για βοήθεια). Σ’ αυτό το πλαίσιο, εδώ κι ένα χρόνο λειτουργεί ομάδα εργασίας των αλληλέγγυων της γραμματείας, μία φορά το μήνα, υπό την εποπτεία μας. Στην ομάδα συζητιώνται οι καθημερινές δυσκολίες στη διαχείριση της αρρώστιας, της ντροπής, της δικαιολογημένης ή μη οργής των ασθενών. Παρότι δεν έχει ξεπεράσει πλήρως το «διαχειριστικό» και «σεμιναριακό» χαρακτήρα, σιγά σιγά αποκτά χαρακτηριστικά ψυχοθεραπευτικής ομάδας – σίγουρα έχει πλέον κατοχυρωθεί ως ένας ασφαλής χώρος για τη συζήτηση διαφωνιών και την επίλυση συγκρούσεων.
• όσον αφορά την κινητοποίηση της κοινότητας και την τροφοδοσία με νέους εθελοντές, δεν είμαστε ως τώρα ιδιαίτερα αποτελεσματικοί (το ποσοστό των ασθενών που εμπλέκεται στη λειτουργία του ιατρείου μας είναι πολύ μικρό – παρότι, από την άλλη μεριά, το 25% των «μελών» του ιατρείου έχουν πρωτοέρθει σε επαφή μαζί μας ζητώντας βοήθεια). Αντλώντας ιδέες και πρακτικές από την πολύτιμη εμπειρία άλλων ιατρείων, προσπαθούμε να προχωρήσουμε

– τη δομημένη και συστηματική ενημέρωση – παρέμβαση στο σύνολο των ανθρώπων που προσέρχονται στο ιατρείο ,

– τη δημιουργία (ψυχοθεραπευτικής;) ομάδας ανέργων, όπως και

– το «άνοιγμα» του ιατρείου σε περισσότερες εξώστρεφείς εκδηλώσεις πολιτικού, πολιτιστικού κοκ χαρακτήρα (όπου θα μπορούσαν να βρουν ρόλο πολλοί περισσότεροι μη υγειονομικοί)

γ. Τα κοινωνικά ιατρεία ασκούν, εκ των πραγμάτων, μια διαφορετική ιατρική:

• μια ιατρική με λιγότερα φάρμακα και εξετάσεις,
• λιγότερο εξουσιαστική
• όπου ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται πιο απαρτιωμένα (πιο πολύ ως ολοκληρωμένη οντότητα που πάσχει παρά ως σύνολο συμπτωμάτων, με καλύτερη και απλούστερη διασύνδεση μεταξύ των ειδικοτήτων, με «ομαδική» διαχείριση, και με τη σχέση του ανθρώπου και των συμπτωμάτων του με το περιβάλλον και το κοινωνικό πλαίσιο τόσο εμφανή και «κραυγάζουσα» που δεν μπορεί να αγνοηθεί, ακόμα κι αν το προσπαθήσεις…)

Όλα τα παραπάνω, όχι μόνον δεν αποτελούν μειονεκτήματα αλλά, αντίθετα, είναι μια ευκαιρία. Συνιστούν μια νέα κατάσταση που μπορεί να προάγει την υγεία όχι μόνον των ασθενών και της κοινότητας αλλά και των επαγγελματιών υγείας και της ιατρικής.

δ. H ίδια η ύπαρξη και λειτουργία του ιατρείου είναι μια συνεχής δράση κατά του στίγματος της ψυχικής νόσου (όπως, άλλωστε, και κατά του ρατσισμού): η ανάγκη που φέρνει τους ανθρώπους στο ιατρείο, αυτή η ίδια τους υποχρεώνει να γνωρίσουν τον «άλλο», να συζητήσουν, να ανταλλάξουν απόψεις, να αντιληφθούν την ομοιότητα της κατάστασής τους – και, τελικά, να αναρωτηθούν για τις προηγούμενες βεβαιότητες (όπως και για τόσες άλλες βεβαιότητες της «προ της κρίσης» ζωής τους).

 

IV. Για το προσφυγικό

Θα ήθελα να κάνω, εδώ, μια αναφορά στην προσπάθεια των κοινωνικών ιατρείων να βοηθήσουν τους πρόσφυγες και μετανάστες– ανθρώπους θύματα των βάρβαρων ιμπεριαλιστικών και οικονομικών πολέμων που καταφθάνουν στη χώρα μας («είσοδο της Ευρώπης!») εδώ κι ένα χρόνο μισοπνιγμένοι, τρομοκρατημένοι κι εξαθλιωμένοι.

Πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες πέρασε από την Ελλάδα μέσα στους τελευταίους 18 μήνες. Αυτή τη στιγμή περίπου 60.000 άνθρωποι βρίσκονται παγιδευμένοι στην Ελλάδα περιμένοντας πότε και εάν θα εγκριθούν οι αιτήσεις τους ώστε να αποκτήσουν τα «χαρτιά» που απαιτούνται για να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Η συντριπτική πλειοψηφία περιμένει στους δρόμους και στις πλατείες, στο λιμάνι του Πειραιά, μέχρι πριν λίγες μέρες στα σύνορα μέσα στις λάσπες, ή σε μέχρι πρόσφατα εγκαταλελειμμένα στρατόπεδα που λειτουργούν με ευθύνη του κράτους. Οι συνθήκες διαβίωσης στα περισσότερα από τα ονομαζόμενα «ανοιχτά κέντρα φιλοξενίας» είναι πραγματικά άθλιες, παρά τη συνεχιζόμενη προσφορά αγαθών (φαγητό, ρούχα, είδη προσωπικής υγιεινής) και υπηρεσιών (ιατρική φροντίδα, μαθήματα, παιχνίδια) από χιλιάδες ανθρώπους που έτρεξαν από την πρώτη μέρα να βοηθήσουν – συχνά πολύ πιο αποτελεσματικά από τις ΜΚΟ που έχουν αναλάβει «εργολαβικά» τη δουλειά (και πληρώνονται γι’ αυτή).

Για μας είναι ξεκάθαρο πως η θέση των κοινωνικών ιατρείων είναι δίπλα στους πρόσφυγες. Ωστόσο όχι , κατ’ ανάγκη, και δίπλα στο κράτος – έστω κι αν, πολλές φορές, προσπαθώντας να βοηθήσουμε αυτούς τους ανθρώπους, συνεργαζόμαστε με τις κρατικές υπηρεσίες. Ξέρουμε ποια είναι τα όρια και οι δυνατότητες της παρέμβασής μας. Δεν θέλουμε, αλλά ούτε και μπορούμε να υποκαταστήσουμε το δημόσιο σύστημα υγείας και πρόνοιας παρέχοντας στους πρόσφυγες τη φροντίδα που οφείλει το ελληνικό κράτος και οι ΜΚΟ που πληρώνονται γι’ αυτό. Δεν μπορούμε, ούτε έχουμε τη δικαιοδοσία να φροντίσουμε τα ασυνόδευτα ανήλικα παιδιά, τις συνθήκες διαβίωσης στους καταυλισμούς, την ύδρευση και τόσα άλλα. Δεν είναι αυτός ο ρόλος μας. Η θέση μας είναι αλληλέγγυα, δίπλα στους πρόσφυγες- μετανάστες και στο σύνολο των πολιτών που από αισθήματα αλληλεγγύης ή/και καθήκοντος βρίσκονται κοντά μας. Και για να υπηρετήσουμε αυτή τη θέση, αυτό το ρόλο

• αναδεικνύουμε με κάθε ευκαιρία τα πολιτικά αίτια που προκαλούν το ανθρωπιστικό πρόβλημα – τους πολέμους στη Μέση Ανατολή και το ρόλο της δύσης σ΄αυτούς
• στηρίζουμε τους πρόσφυγες, παρέχοντας τους τη φροντίδα και τα μέσα που μπορούμε αλλά κύρια διεκδικώντας, μαζί τους, τα χαρτιά που θα τους εξασφαλίσουν ελεύθερη μετακίνηση και, για όσο μείνουν στην Ελλάδα, αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης και ελεύθερη και πλήρη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και στα σχολεία.
• Συμμετέχουμε στη δημιουργία μικρότερων αυτοδιαχειριζόμενων δομών στέγασης μέσα στις πόλεις όπως το City Plaza στην Αθήνα,
• ενώ όσον αφορά τα κρατικά και ΜΚΟ κέντρα φιλοξενίας (τα στρατόπεδα) βοηθάμε, μεν, όταν είναι αναγκαίο, αλλά και ελέγχουμε – καταγγέλλουμε – διεκδικούμε αξιοπρεπείς συνθήκες.
• Παλεύουμε ενάντια στα φοβικά και ρατσιστικά αντανακλαστικά που κάποιοι (λίγοι) προσπαθούν να καλλιεργήσουν. Ανοιγόμαστε στις γειτονιές, ενημερώνουμε, οργανώνουμε γιορτές ώστε οι φοβισμένοι γείτονες να γνωρίσουν τους «ξένους», τους διαφορετικούς και να νιώσουν την κοινότητα των προβλημάτων και τον πλούτο που η αλληλεγγύη φέρνει σε μια γειτονιά και σε μια χώρα.

 

V. Είναι σημαντικό (και με το προσφυγικό αναδεικνύεται) πως τα κοινωνικά ιατρεία είναι – ή, τουλάχιστον, μπορούν να γίνουν – κάτι πολύ πιο σύνθετο (και, σε κάποιες περιπτώσεις, πιο χρήσιμο) από ένα «κανονικό» κέντρο υγείας. Συνεχώς αναμετρόμαστε με τον κίνδυνο του να κάνουμε την δουλειά «σαν κανονικά» – ή, ακόμα, και «καλύτερα από κανονικά» (μια πρόκληση για όλους, ειδικά για όσους αισθάνονται πως δεν είναι πλέον δημιουργικοί στη δουλειά τους). Όμως, δεν αντιστοιχεί στο ρόλο μας (και δε βοηθά τόσο την κοινωνία) να κάνουμε «εξαιρετικά καλές ψυχοθεραπείες» και «εξαιρετικές κλινικές πρακτικές» – να γίνουμε, παρά τις δυσκολίες, πρότυπα κέντρα, καλύτερα από τη δημόσια ψυχική υγεία. Το ζήτημα είναι, αντίθετα, να κάνουμε τη δουλειά μας διαφορετικά – έτσι ώστε να προσφέρουμε ένα διαφορετικό παράδειγμα και να μπορούμε να κινητοποιούμε τους ανθρώπους για να αναλάβουν ξανά τον έλεγχο της ζωής τους.

Άλλωστε, ο ρόλος μας δεν περιορίζεται στη στήριξη και ιατρική φροντίδα των πιο «αδύναμων» (τότε, όντως, θα κινδυνεύαμε να υποκαταστήσουμε το κράτος). Ξεκινούμε από κει, για να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε στις γειτονιές χώρους αντίστασης και αγώνα («φωλιές νερού μέσα στις φλόγες», που λέει κι ο ποιητής…) – ώστε να καταφέρουμε ν’ ανατρέψουμε την πολιτική που αρρωσταίνει τους ανθρώπους.

 

 

Έμμυ Κουτσοπούλου

Αυτοδιαχειριζόμενο Κοινωνικό Ιατρείο Φαρμακείο Νέας Φιλαδέλφειας-Χαλκηδόνας, Νέας Ιωνίας και γύρω περιοχών.